Waterpompen waren ooit van levensbelang voor een gezond dorp. Ze vormden essentiële bronnen van schoon water voor iedereen. In vroeger tijden hadden rijke inwoners vaak een eigen waterpomp aan huis, terwijl de minder welgestelden waren aangewezen op een gemeenschappelijke pomp. Het onderhoud van deze pompen viel meestal onder de verantwoordelijkheid van de gemeente, die belang
De wandeling start bij de Menkemaborg, die ooit toebehoorde aan de Alberda-familie, maar nu beheerd wordt door het Groninger Museum. Via akkervelden en het dorp Zandeweer gaat de route verder langs de Pastorieweg en Zevenhuizen. Kantens biedt een schilderachtig Hogelands uitzicht met molen, kerken en een voormalig busdepot. Buiten het dorp staan moderne noodwoningen voor bewoners die tijdelijk elders moesten wonen vanwege aardbevingsschade. Via Toornwerd met zijn afgegraven wierde, eindigt de wandeling bij de Sint-Hippolytuskerk in Middelstum.
Deze vierde wandeling start bij Openluchtmuseum Het Hoogeland, waar het leven rond 1900 wordt ervaren. De route leidt langs historische plekken zoals het oude gemeentehuis dat nu dienstdoet als gezondheidscentrum en het huis van de Joodse slager Benjamin Broekema. Verder ontdekken we de kloostergeschiedenis van Rottum, waar een benedictijner klooster stond en Liudger actief was als missionaris. In Uithuizen zijn de sporen van welvaart uit de 19e eeuw zichtbaar, met architectonische erfstukken en een mix van oude en nieuwe bebouwing. Uiteindelijk genieten we van het uitzicht over Het Hogeland bij de Menkemaborg.
Het Ommelander landschap wordt vaak als eentonig gezien, maar het is het resultaat van de interactie tussen mens en natuur. Dit gebied herbergt prachtige dorpjes, kerken en molens te midden van trotse landbouwgronden. Een kenmerk van het Hogeland is de zichtbaarheid van kerktorens in de verte, waardoor het ook wel als kerkland wordt aangeduid. Hoewel het aantal kerkgangers is afgenomen, blijven deze monumenten belangrijk voor de gemeenschap.
Het landgoed Verhildersum kent een rijke geschiedenis en is de moeite waard om te verkennen. Naast het verhaal van de Groninger adel biedt het ook inzichten in het leven van boeren en landarbeiders, en een bezoek aan de beeldentuin is aan te raden. De wandeling gaat verder naar het afgebroken steenhuis Starkenborgh, met 220 bomen langs het Starkenborgpad. De Groninger adel verarmde in de 18e eeuw door het beklemrecht, terwijl boeren welvarender werden. Ondertussen verkennen ze het landschap van oud kwelderland, met sporen van de zee en verlaten boerderijen in Grijssloot. De route leidt naar Kloosterburen, waar religieuze geschiedenis en kloostertuintjes aanwezig zijn vanuit de tijd van de Norbertijnen.
De Wierde van Lutkehuizen is verdwenen door afgraving voor vruchtbare grond, vooral vanwege de gunstige ligging naast het Winsumerdiep. De wierde was oorspronkelijk verbonden met de adellijke familie Onsta, die het landgoed in 1458 bezat. Na de moord door Eijlcke Onsta in 1570, verloor de familie het bezit. De wierde werd uiteindelijk volledig afgegraven en is nu onzichtbaar. De Lutkehuizerheerd werd een gewone boerderij na de verkoop in 1573. Begin 19e eeuw verdween elk spoor van adellijk Lutkehuizen door verdere afgraving.
Om kwart over zes was de bus als laatste van acht uit Groningen vertrokken. Al snel verloor buschauffeur Havers de aansluiting met de andere bussen. Wellicht gehaast werd hij bij de onbewaakte overgang door de trein geschept.
Het Nieuwsblad van het Noorden van die avond schreef: “De autobus was geheel uiteengereten, zoodanig, dat het chassis ter hoogte van het midden van den trein langs de spoorweg kwam te staan. Een eind verder lag de cabine terwijl de carrosserie ineengedrukt en versplinterd voor de locomotief zat.”
Het gehucht met slechts enkele huizen en een camping dankt haar naam aan de naam van het waterschap dat destijds verantwoordelijk was voor de afwatering van het Reitdiep. Waar Kommerzijlsterrijte en Reitdiep samenkomen bouwde men 100 jaar geleden het eerste elektrische gemaal van ons land. In dit lege vlakke deel van het Reitdiepgebied verwacht je niet een uit rood baksteen opgetrokken gebouw met glimmende pijpen en hoge romaans aandoende ramen. Het is een industrieel erfstuk dat in haar somberheid drukkend werkt op het landschap. Een landschap dat altijd dreigt aan natte voeten ten onder te gaan.
De tocht begint in het rustige Zoutkamp, waar de geschiedenis van zoutwinning en het landschap wordt ervaren. Onderweg passeren ze verschillende historische locaties, zoals de Menkemheerd en de gerenoveerde brug genaamd Zuidema’s klap. Ook voelen ze de impact van de schrijnende geschiedenis van de regio, zoals de verdwenen Olle Weem, waar geen grafstenen meer te zien zijn. Het landschap, beschreven als een lust voor het oog, toont de kleurige harmonie van natuur en karakteristieke gebouwen zoals Kooienburg. De wandeling eindigt bij Verhildersum, met een uitzicht op het Hunsingokanaal en zijn omgeving.
Het huisje bij Breede hoort bij de Eppemaheerd en is eigendom van de familie Bentema. Op zijn land verbouwt Jan Bentema aardappelen, rode kool en graan. Dat het woninkje er nog staat is te danken aan zijn koppige grootvader. Nadat het in 1971 volgens de toen geldende normen onbewoonbaar was verklaard wilde opa het huisje niet verlaten. Het lukte het toenmalige bestuur van de gemeente Warffum dan ook niet om de bejaarde bewoner weg te krijgen. De man stelde niet zo heel veel eisen aan een leven op het land en wilde hier zijn laatste dagen slijten.
Inmiddels lijkt de spoorlijn tussen Winsum en Zoutkamp geheel uit het geheugen te zijn verdwenen. Wie het landschap bestudeert waar de trein ooit reed, kan toch plekken ontdekken die herinneren aan de stoomtrein voor goederen- en personenvervoer van weleer. Met het verdwijnen van rails en bielzen is herkennen lastig. Aan de hand van oude kaarten en het boek “De Atlas van verdwenen spoorlijnen” zijn ruim honderd jaar na de eerste trein nog overblijfselen van het enkelspoor terug te vinden.
Het gehucht ligt goed verstopt tussen Winsum en Onderdendam midden op de meeden. De mooiste manier om er te komen is via een herstelde oude kleiweg. Deze bereik je vanaf de Bosweg, die vanuit Onderdendam richting Winsum loopt. Eenmaal op de wierde aangekomen is het zoeken alvorens je de kern van het verdwenen dorp bereikt. Verscholen achter een bosje lig een bruggetje over een sloot met een hoge wal. Aan de andere kant van het water sta je op het kerkhof.
Waarom spreken Friezen over terpen en hebben wij het in Groningen over wierden? Het woord wierde past in het langgerekte wierdengebied van West-Friesland tot Sleeswijk-Holstein. Daarvan getuigen de vele plaatsnamen die als uitgang werd hebben. Werd, ward of het Duitse wurth komt van wierde. Zo spreken we van Feerwerd, Garnwerd, Stittswerd, Leeuwarden en Bolsward.
Het Reitdiepgebied (ook wel minder juist Reitdiepdal) behoort tot de oudste cultuurlandschappen van Europa. De sterk meanderende rivier de Hunze (nu Reitdiep) verbond Groningen met de zee en ligt in het vroegere Hunzedal. In het huidige landschap zijn op veel plaatsen de oude rivierbeddingen nog goed zichtbaar, bijvoorbeeld rond het Oude Diepje bij Winsum.
In opdracht van de provincie Groningen mocht House of Design langs de N361 drie aansprekende kunstwerken plaatsen. Het zijn Folly van Groningen (bij rotonde Mensingeweer), Folly Tiggel (bij rotonde Wehe-Den Hoorn en Bomen van Groningen bij Leens. In opdracht van de provincie Groningen mocht House of Design langs de N361 drie aansprekende kunstwerken plaatsen. De nieuwe objecten moesten aansluiten bij de omliggende natuur, geschiedenis en ook nog passen in het landschap. Twee zeer geslaagde projecten werden ontwikkeld door ontwerpstudio Volop.
In de zomermaanden is een tochtje naar de bijzondere kerk van Saaxumhuizen aan te bevelen, je kunt dan in de toren en genieten van een prachtig landschap. De romaans-gotische kerk, is groot in verhouding tot het kleine dorp.
“Dei nait wil diek’n mout wieken”. “Dei nait wil diek’n mout wieken”. Toch is het regelmatig gebeurd dat er geweken moest worden, of erger nog dat men verdronk. In de Linthorst Homan polder staat bijvoorbeeld een monument met genoemde tekst ter herinnering aan de dijkaanleggers. Het historische dijkmonument “De Oude Dijk” ligt langs de Tammesweg halverwege de weg van Den Andel naar Westernieland ligt. Deze weg volgt het oorspronkelijke tracé van de in de 13e eeuw gegraven oude dijk.
Sinds 1907 waren belanghebbenden in Garnwerd en Klein Garnwerd bezig een brug over het Reitdiep voor elkaar te krijgen. De provincie was echter zeer terughoudend. Als argument werd gebruik dat de oostwest verbinding over het Reitdiep geen directe aansluiting heeft op bestaande provinciale wegen. Het ‘comité ter bevordering van de overbrugging van het Reitdiep bij Garnwerd’ kreeg pas na 23 jaar, omstreeks 1930 beweging in de zaak. Op 3 maart 1933 verricht burgemeester Wildervanck de Blécourt officiële openingshandeling.
De Groninger Auto Omnibus Onderneming (GAOO) werd opgericht in mei 1911 en startte officieel op 19 juni 1912 met een busdienst tussen Groningen en Usquert. De bus reed vijf keer per dag, maar werd eind 1912 tijdelijk stilgelegd vanwege de slechte staat van de wegen. Na protesten werd de dienst in april 1914 hervat en ging in 1938 op in de GADO. De opkomst van de auto zorgde ervoor dat rijke mensen hun eigen voertuigen gebruikten, wat leidde tot de oprichting van garages voor onderhoud en reparatie. Deze garages werden vaak gebouwd in de Groninger Amsterdamse Schoolstijl, gekenmerkt door baksteen-expressionisme. Een voorbeeld van dergelijke garages is te vinden in Winsum, nabij de provinciale brug.
Op 26 januari 2013 reisde Jan Uitham met commissaris Max van den Berg naar Winsum in een naar hem vernoemde trein. Ze werden ontvangen door de locoburgemeester en reden per koets naar de Winsumer Boog, waar Uitham werd gehuldigd voor zijn overwinning in de Noorderrondrit van 1963. Deze prestatie was bijzonder omdat hij acht dagen eerder tweede werd in de zwaarste Elfstedentocht ooit. Diverse sprekers prezen Uitham als een icoon van Groningen. De Noorder Rondritten begonnen in 1940 in Winsum, maar verhuisden later naar Baflo. De laatste tocht vond plaats in 1997.
