In de zeventiger jaren van de vorige eeuw ging mijn vader op ‘stadhuiskaartenjacht’, zoals hij dat noemde. Hij bezocht alle toenmalige gemeentes van Nederland en kocht in bijna 900 gemeenten een kaart van het gemeentehuis. Zijn verzameling is er een van wat ooit was, maar nog net niet verdwenen. Het huidige spreidingsgebied van de Wiekslag omvatte destijds negen gemeentes, de gemeente- of raadshuizen van destijds worden in dit verhaal beschreven.
Gemeenten kwamen in de meeste gevallen tot stand na de Franse tijd. De provincie Groningen had er ooit 62, in 1990 nog 50, en sinds 2019 slechts 10. De hieronder genoemde kleine gemeenten zijn allen opgeheven, verdeeld tussen de nieuwe gemeenten het Hogeland of Westerkwartier. Vaak waren het de destijds deftige burgemeesters die een belangrijke rol speelden bij het tot stand komen van een eerste onderkomen voor de secretarie, raad en het bestuur. Voorheen vergaderde de raad meestal in een café, logement of hotel waar het secretariaat zich als het ware naast de tapkast bevond. De nieuwe gemeentehuizen worden deftige panden met een hal, wachtruimte en balie waar de burger aangifte van geboorte en overlijden doet. Veel kleine gemeenten kozen voor een goede architect die het nieuwe gebouw voldoende aanzien kon geven.

Adorp (Plantsoenweg 13, Sauwerd)
Het gemeentehuis van Adorp staat in Sauwerd. Oorspronkelijk vergaderde men in herberg ‘Het Witte Hoes’ in Adorp. De belangrijkste reden om naar Sauwerd te gaan was de centrale ligging binnen de gemeente. Nadat een krappe meerderheid voor Sauwerd had gekozen ging de gemeente op zoek naar een geschikt bouwterrein. Evenals over de plaats kwam er weer gedoe. Tijdens diverse raadsvergaderingen was er zelfs zo’n onontwarbare discussie dat de gemeentelijke notulist niet meer wist wat te noteren. Nadat de raad op 21 mei 1904 een locatie had gekozen bleek de strijd nog niet gestreden. Dit keer betrof het de architect. Eerst werd Lucas Drewes gevraagd. Tegen deze keuze maakte de raad bezwaar en werd Renje Zeeff gevraagd om ook een ontwerp in te dienen. Toch koos men alsnog voor het ontwerp van Drewes. Het was echter een derde architect, Ytzen van der Veen, die het werk zou voltooien, want Drewes vertrok voortijdig naar Groningen waar hij gemeenteopzichter werd. Adorper inwoners bleven echter bezwaar maken tegen de verhuizing. Pas na een afgewezen kroonverzoek kon toch worden gebouwd. Op 25 november 1904 werd het gemeentehuis feestelijk in gebruik genomen.

Baflo (Laurentiusstraat 4)
Verscholen achter veel groen en naast de brandweer ligt het oude gemeentehuis van Baflo. De voorkant van het pand is wit bepleisterd. Nadat in 1990 de gemeente Baflo overging in de gemeente Winsum verloor het gebouw zijn functie. Toch bleef de overheid betrokken bij dit pand, hetgeen te zien aan de naastgelegen brandweergarage. Het eerste gemeentehuis op deze locatie werd in 1897 in gebruik genomen en in 1961 verbouwd. Al met al is het geheel een architectonisch rommeltje in een kenmerkende zakelijke jaren 60 stijl met oudere elementen. Tegenwoordig is het een woonhuis. Het oude gemeentewapen boven de ingang doet herinneren aan vervlogen tijden.

Eenrum (Raadhuisstraat 17)
Jaren stond dit pand bekend als galerie ‘het Raadhuis’ van Ankie en Theo Onnes, tegenwoordig is het enkel nog een woonhuis. Het pand werd in 1930 geopend. Het is dan de derde vergaderlocatie van de raad. Eerst werd er vergaderd in hotel ’t Gemeentehuis, daarna kreeg de gemeente de beschikking over een gemeentehuis dat tot 1930 werd gebruikt. Architect Jan Benninga uit Loppersum werd aangetrokken voor het nieuwe Raadhuis. Benninga bouwde meerdere gemeentehuizen, zoals die in Loppersum, Stedum, ’t Zandt en Nieuwolda. Zijn ontwerp in Eenrum is zowel van binnen als buiten zeer geslaagd. Het uit rode baksteen opgetrokken gebouw is een fraai voorbeeld van Groninger Amsterdamse School.

Ezinge (Torenstraat 12)
Boven de ingang van het kleine gemeentehuis van Ezinge is het gebrandschilderde wapen van de gemeente te zien. Het pand valt niet direct op in het prachtige wierdendorp. Het werd gebouwd in 1920, maar net als in Baflo vond er in 1961 een ingrijpende verbouwing en uitbreiding plaats. Nadat in 1990 de gemeente werd opgeheven trok het toen nog kleine Wierdenlandmuseum erin. De enorme kluisruimte functioneerde met een ronkende projector als filmzaaltje. Dit huis onderging na vertrek van het museum naar de huidige locatie hetzelfde lot als veel andere kleine gemeentehuizen. Er vestigden zich kunstenaars, die veelal met veel liefde het oorspronkelijke ontwerp zoveel mogelijk in takt houden.

Leens (Mernaweg 2, Wehe-den Hoorn)
In 1909 werd het eerste gemeentehuis van Leens in gebruik genomen. Dat gemeentehuis werd gebouwd in Wehe-den Hoorn, destijds een welvarend dorp met veel bedrijvigheid. Oorspronkelijk was het een opvallend bouwwerk, witgepleisterd en het had een torentje. Het niet al te grote pand werd in 1936 ingrijpend verbouwd. Torentje en pleisterwerk verdwenen en er werd een stuk aangebouwd. Het in eerste instantie op een landhuis lijkend gemeentehuis kreeg na de verbouwing een strak zakelijk karakter. Op 7 januari 1937, de dag dat prinses Juliana en prins Bernhard trouwden, werd het nieuwe gebouw geopend. Dat laatste is nu nog af te lezen aan de herdenkingsplaquette op de hoek van de straat onder de klok.

Kloosterburen (Hoofdstraat 14)
Het nieuwe gemeentehuis moest volgens de raad doelmatig oftewel goedkoop zijn. Er werd 8000 gulden gereserveerd. Zoals vaker gebeurde als er nieuw werd gebouwd, bood de eigenaar van een naburig café gratis een stuk grond aan. Niet geheel toevallig naast zijn etablissement. Dit werd aanvaard en er volgt een aanbesteding. Wat architect Renje Zeeff in Adorp niet lukte, kreeg hij 10 jaar later in Kloosterburen wel voor elkaar. Daar mocht hij het gemeentehuis bouwen, op voorwaarde dat hij in geval van kostenoverschrijding voor het tekort zou opdraaien. Binnen een half jaar stond het gemeentehuis er en op 21 november 1913 werd het officieel in gebruik genomen. Ondanks de lage prijs is het een mooi bouwwerk met Jugendstil kenmerken geworden. Dat laatste is te zien aan de hoefijzerbogen in de toren en de bijzondere boogvormige entree met boven- en zijlichten. Het oogt sierlijk maar niet overdreven. Men was destijds dan ook zeer tevreden met het geslaagde en doelmatige pand.

Ulrum (Elensterweg 14)
Ook in Ulrum werd oorspronkelijk bij de lokale horeca vergaderd. Net als in Eenrum bij de horecagelegenheid ’t Gemeentehuis maar dan uiteraard in Ulrum. Als een gmeente een eigen vergader- en werkruimte wilde, dan koos men vaak voor nieuwbouw. In Ulrum ging dat anders, daar wordt een in 1869 gebouwde renteniersvilla, die ook als burgemeesterswoning diende, verbouwd en uitgebreid. Het gebouw werd in 1925 in gebruik genomen.

Warffum (Oosterstraat 12)
Als de gemeenteraad van Warffum genoeg heeft van vergaderen in verscheidene herbergen verhuizen ze naar het logement van de dames Werkman. Na 26 jaar daar de gemeentepolitiek te hebben bedreven ontstaat de behoefte aan een eigen locatie. Zonder discussie werd besloten om Evert van Linge een gemeentehuis te laten ontwerpen. Van Linge is dan een gerenommeerd architect, lid van Groninger kunstkring De Ploeg en een bekende voetballer van het Nederlands elftal. Zijn blokvormige gemeentehuis werd opgetrokken in de Groninger Amsterdamse Schoolstijl. Een bijzonderheid van dit ontwerp is de tegen de dakgoot aan geplaatste ramen. Op de gevel pronkt trots het oude Warffumse gemeentewapen. Als gezondheidscentrum vervult dit mooie bouwwerk, net als destijds, een regionale functie.

Winsum (Hoofdstraat W 4 en Hoofdstraat W 70)
Als de raad aan een eigen ruimte denkt heeft ze tot dat moment voornamelijk in logement Alderts (nu J&A naast de Boog) vergaderd. De papieren die bij een gemeentesecretariaat horen werden in hetzelfde café bewaard en dat baarde zorgen. Op 25 juni 1906 roept burgemeester Enno Wierda de raad in een besloten zitting bijeen. Hij stelt de bouw van een nieuw gemeentehuis voor. De raad is het ermee eens en er wordt een openbare prijsvraag uitgeschreven. Er komen 52 reacties, gekozen wordt voor het ontwerp van Adrianus Leonardus Wissen. Dit nieuwe gemeentehuis werd direct een doorbraak voor hem. Met zijn ontwerp zette hij een trend en mocht hij vervolgens ook de gemeentehuizen van Uithuizen en Uithuizermeeden ontwerpen. Andere architecten volgden zijn ontwerp, vandaar de gelijkenis met Kantens, Ten Boer en Grootegast. De raad moet maar wat trots zijn geweest op haar gebouw, want in de hal van het voormalige gemeentehuis staan op een tegelplateau nog steeds hun namen.
Al in 1942 werd het gemeentehuis verlaten en betrok men het huis van notaris De Ranitz. Dat huis werd in 1911 gebouwd en na een min of meer gedwongen verkoop in 1942 overgenomen door de gemeente.
Was deze verhuizing niet gebeurd dan had vermoedelijk de NSB een van zijn organisaties erin gezet. De voorkant van de in 1911 gebouwde voormalige kantoorwoning is nog origineel met een hoektorentje en bakstenen gevel. Het ontwerp van Gerrit Nijhuis doet een beetje Oudhollands aan, niet voor niets noemt men dit dus de Hollandse neorenaissancestijl.