Niet ver van de oude oever van de rivier de Hunze ligt Valcum. Hier lag een met eenvoudige spades opgeworpen wierde. Deze inmiddels afgegraven woonheuvel lag op een kwelderrug die loopt van Winsum tot Paddepoel in Groningen.

De herkomst van de naam Valcum is op twee manieren te verklaren. Het kan duiden op het huis van de man Falco, maar ook op het huis van de valk. Ook de naam Falconhem en later Falkum komt wel eens voor, maar dat maakt voor de betekenis van de naam niet veel uit. Tijdens de afgraving eind 19e eeuw werd er ook eenvoudig onderzoek gedaan naar de inhoud van de wierde. Daaruit viel op te maken dat er bewoningsporen waren die dateren van het begin van de jaartelling, maar ook uit de periodes 550 tot 650 en uit de periode 700 tot 1400.

De reden dat wierden als Obergum, Winsum, Sauwerd en Adorp op een rij liggen heeft te maken met een kwelderrug die, wat hoogte aanging, iets boven het landschap uitstak. Met een beetje extra opgeworpen klei konden de toenmalige bewoners en hun vee het bij hoogwater drooghouden. Dankzij de regelmatige overstromingen bleven kleideeltjes uit zee achter waardoor er genoeg materiaal aanwezig was om op te hogen. Kleizoden gooide men over mest en afval en zo ontstond terpaarde. Kwelderranden waren destijds de iets hogere randen van de rivier de Hunze. Tussen deze oostelijk kwelderwal en het huidige Reitdiep ligt wat wij nu het Reitdiepgebied noemen, een van de weinige gaaf gebleven cultuurlandschappen van ons land. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat hier tussen de 6e en 5e eeuw v.Chr al sprake was van bewoning. Zo vonden de terpgravers in de terpaarde van Valcum een koperen mantelspeld (fibula), een kaardkam van walvisbeen en talloze spinklosjes. Zo’n kam en klosjes waren gereedschappen om van schapenwol draad te spinnen voor kleding. Helemaal uniek waren deze van walvisbotten gemaakte gebruiksvoorwerpen niet. Ook op andere plaatsen in Groningen werden materialen gevonden die van dit soort walvisbotten zijn gemaakt. Deze botten waren vermoedelijk afkomstig van gestrande dieren.

De 2,45 meter hoge wierde met vruchtbare terpaarde werd tussen 1880-1890 grondig afgegraven, men ging door tot de schelpenbanken. Wat overbleef was een ten opzichte van de omgeving lage plek, waar het water vaak bleef staan.  

Er is een prachtige zeer kleine afbeelding van de boerderij op de wierde bewaard gebleven. Deze is terug te vinden op de Regemorteskaart van 1643. Deze historische kaart biedt waardevolle informatie over het landschap en de inrichting van de provincie. Zo zien we ook een tekening van de heerd Valcum op deze kaart. Het is een boerderij met een stenen huis, maar geen borg zoals wel eens werd gedacht.

In de archieven is terug te vinden dat halverwege de 17^e eeuw Klaas Willems en zijn vrouw Sybrigh Pieters op de boerderij woonden. Het waren pachters van landerijen die voor een groot deel eigendom waren van de stad Groningen. Destijds leefden er volgens gegevens uit het Groninger Archief zelfs meerdere gezinnen op de wierde. Zo hertrouwde weduwe Sybrigh in 1677 met Aike Jans en trouwde er in 1669 een zekere Jacob Pieters van Falckum. In 1665 werd de eerdergenoemde Klaas Willems zijlrechter van de Valcumer eed. Veel van zijn opvolgers kregen eveneens deze met enig aanzien gepaard gaande functie. Zijlrechters hadden een zekere machtspositie en de meeste kregen een vergoeding uit een deel van de opgehaalde belasting. Deze belastingen werden ook wel een schot genoemd. Valcum viel onder het Wetsingerzijlvest. Dit zijlvest was onderverdeeld in twee schepperijen. Valcum viel onder de schepperij Sauwerd en Wetsinge, die weer onderverdeeld was in zes eden. Een zijlrechter moest de belangen van zijn eed behartigen als er vergaderd werd op schepperij- en zijlvestniveau. Samen met de andere zijlvesters bepaalde hij ook de bijdrage van iedere ingezetene.

Van de oude boerderij is niet veel meer over, na een brand in 1942 werd de schuur vervangen, het huidige voorhuis werd in 1968 gebouwd. Wat wel oud is, is de vorm van de gracht die ook op oude kaarten te zien is. Eind vorige eeuw ontstond het idee om kenmerkende wierden weer te herstellen. Er zijn in de provincie dan ook her en der zielloze aanvullingen van afgegraven wierden gedaan. Handig omdat men nogal wat baggerslib kwijt wilde. Landschappelijk ziet het er soms fraai uit, denk aan de wierde van Wierum bij Adorp. Het werd wel heel bijzonder toen de Grontmij bij Valcum een ideeëncompetitie “terpen van baggerspecie” won. Het plan was om een nieuw ‘dorpje’ met 20 woningen, een herberg, een oriëntatiezuil en een leugenbankje te plaatsen. Dit ging niet door, misschien wel te kitscherig en niet passend. Handig om te weten dat de nieuw opgehoogde wierde iets ten noorden van de boerderij Valcum ligt. De wierde is te herkennen aan de geringe verhoging.

Bronnen

• Bijdragen tot de kennis van de Provincie Groningen en omgelegen streken. (1901).
  J. B. Wolters.
• Regemortes (1643). Valkum [kaart]. https://www.beeldbankgroningen.nl/ (NL-GnGRA_817_1578)