Wie boven diverse deuren in de Westerstraat in Winsum kijkt ziet soms wonderlijke gietijzeren boomvormen. Na een snelle rondgang door Winsum zijn er al gauw tien te zien. In de Westerstraat kom je vier prachtige exemplaren tegen. Als je erop let zie je ook in andere dorpen in het bovenraampje van de voordeur, het zgn.bovenlicht, deze merkwaardige versiering.
Het gaat hier om de levensboom of wereldboom. Dit veelal gietijzeren versiersel vindt zijn oorsprong in de Noorse mythologie. Het verbeeldt de verbinding tussen diverse werelden: Asgard (boven- of godenwereld), Midgard (aardse wereld), Niflheim (onderwereld). De wereldboom heet Yggdrasil. Ooit werd dit foutief vertaald als es. Het is geen es maar een taxusboom. Deze verwarring ontstond omdat men in het oud-Noors zo’n taxusboom een naald-es noemt.
Taxus
De taxus komt van nature op het hele noordelijke halfrond voor. Zo’n boom kan makkelijk 500 jaar oud worden, in Schotland staat er zelfs een wiens leeftijd op 2000 jaar wordt geschat. In Nederland herken je ze, omdat ze in de winter groen blijven. Vroeger werden ze gezien als de boom van het leven en van onsterfelijkheid. Het waren heilige bomen. Een bijzonderheid van de taxus is dat hij zichzelf kan vernieuwen. Als de hoofdstam het loodje legt, ontstaan er luchtwortels, die eenmaal beneden aangekomen, zelf gaan wortelen. De stam rot weg, wordt hol en raakt overwoekerd en ontstaat er opnieuw een boom. Geen wonder dat de Germanen de altijd groenblijvende taxusboom als eeuwig en bezield beschouwden.
In een bovenlicht lijkt de gietijzeren boom op zijn kop te staan, een enkele keer zie je hem dan ook omgekeerd aangebracht. Enigszins begrijpelijk: de taxus heeft een wortelstelsel als een megaportie spaghetti van kluwen scheepskabels.
Maar wees voorzichtig, het is ook de boom des doods. De taxus is levensgevaarlijk want alles aan de boom is giftig. De bast is giftig, de bladeren zijn giftig, zelfs het stuifmeel en de zaden zijn giftig. Het woord toxisch (een ander woord voor giftig) is zelfs genoemd naar de Taxus. Als je ervan eet, kun je gaan trillen, moeilijk ademhalen, een versnelde hartslag krijgen, flauwvallen of zelfs doodgaan. Er worden wel eens planteneters, zoals paarden, dood gevonden onder een taxus. Alles is giftig aan de plant, ook het zaad in de besjes. Dat vogels de besjes kunnen eten komt omdat ze de zaadjes uitpoepen voor ze in hun maag openbarsten.
Boomverering
Voor de kerstening van onze gebieden vereerden de Germanen bomen. Iemand die een stukje schors verwijderde van een staande boom kon rekenen op een fikse straf. Pas laat in de 8ste eeuw kreeg de bevolking in het noorden te maken met het christendom. Monniken uit Engeland en Ierland ramden hun bijl in hooggeëerde bomen. Deze bekeringstactiek kon op stevige weerstand rekenen. Zo wist Bonifatius niet bijtijds te ontkomen aan de woede van de Friezen nadat hij bij Dokkum een boom had geveld.
Na de kerstening van de Germanen voegden vooral de heersers zich aan de riten van de kerk. Het gewone volk bleef bij zijn tradities die soms in de christelijke gewoonten werden overgenomen. Priesters bleven zich desondanks eeuwenlang tegen oude heidense (graf)rituelen verzetten. Ook nog na de Reformatie (begin 1500) probeerden predikanten met dezelfde ijver alle oude magische gebruiken uit te roeien. Toch bleef het bijvoorbeeld nog lang een gewoonte een struik voor het huis van een geliefde te zetten vanwege de vruchtbaarmakende kracht van de boomgeest. Maar denk ook aan het wegknallen van boze geesten bij de overgang naar het nieuwe jaar, de paashaas en de wijdverspreide kerstboom.
De levensboom in het bovenlicht van menig huis kan gezien worden als een symbool dat verbindt tussen hemel en aarde. Meer aards is het, dat het bovenraampje door de gietijzeren constructie ook beschermt tegen inbrekers.
- WebsiteNaturalis:
- Naturalis Biodiversity Center. (n.d.). https://natuurwijzer.naturalis.nl/ Geraadpleegd op 7 juli 2024
- Burenbrief Ton Andringa, september 2023:
- Andringa, T. (2023, september). Burenbrief.